Του Παντελή Αγγελίδη*
Ενώ η πιο μεγάλη κρίση πανδημίας που έχουν βιώσει οι περισσότεροι άνθρωποι στον κόσμο είναι σε εξέλιξη, η ανησυχία και η αβεβαιότητα αυξάνονται μέρα με τη μέρα. Την ίδια στιγμή, το βλέμμα όλων των πολιτών είναι κολλημένο στις πρωτόγνωρες δράσεις-διατάγματα των κρατών τους, που έχουν τη μορφή χιονοστιβάδας σε ταχύτητα και ένταση, καθώς έχουν καθηλώσει όλους τους πολίτες στα σπίτια τους. Ταυτόχρονα, δοκιμάζονται οι αντοχές των συστημάτων υγείας και της ευρύτερης οικονομίας. Αυτό που παρακολουθούν οι πολίτες να εκτυλίσσεται μπροστά τους είναι η λειτουργία κρατικών μηχανισμών που πρώτη φορά ξεδιπλώνονται σε τέτοια έκταση.
Περιορισμοί κυκλοφορίας, αναστολή λειτουργίας επιχειρήσεων, απαγόρευση πτήσεων κλπ. Πρόκειται για τους μηχανισμούς διαχείρισης κρίσης του κράτους, είτε σε κεντρικό επίπεδο διακυβέρνησης είτε σε επίπεδο υπηρεσιών που έχουν το πρόσταγμα να αναπτύσσουν και να υλοποιούν τους σχεδιασμούς διαχείρισης της πανδημίας. Ο προβληματισμός που υπάρχει σχετίζεται κυρίως με την ανθεκτικότητα των μηχανισμών αυτών και τη δυνατότητά τους να διαχειριστούν την παρούσα κρίση, σ’ έναν μεσοπρόθεσμο όπως διαφαίνεται ορίζοντα. Πιο κάτω γίνεται μια σύντομη ανάλυση των βασικών αρχών διαχείρισης μιας κρίσης πανδημίας σε συνάρτηση με τη λειτουργία αυτών των μηχανισμών, καθώς και των βασικών παραγόντων που καθορίζουν την ανθεκτικότητά τους, κάνοντας αναφορά και σε ένα παράδειγμα.
Ο προβληματισμός των πολιτών
Οι πολίτες εύλογα προβληματίζονται αν υπάρχει σχέδιο ικανό να μας βγάλει από την κρίση. Ο κάθε προβληματισμός, εν μέσω μιας παγκόσμιας κρίσης αυτού του βεληνεκούς, έχει την ιδιαίτερη βαρύτητά του, καθώς προέρχεται μέσα από ακραίες συνθήκες και έτσι πρέπει να αποκωδικοποιείται. Όπως είπε και ένας διάσημος στρατηγός, «κανένα σχέδιο δεν μπορεί να επιβιώσει στην πρώτη επαφή με τον εχθρό», ιδιαίτερα όταν ο εχθρός είναι αόρατος και απρόβλεπτος. Επομένως, σε μια τέτοια γενικευμένη κρίση, το κάθε σχέδιο θα μπορούσε εύκολα να ανατραπεί από τις εξελίξεις. Το κλειδί είναι οι αρχές στις οποίες στηρίζονται οι μηχανισμοί διαχείρισης πίσω από κάθε σχέδιο. Αυτό που βλέπουν οι πολίτες είναι τον τελευταίο κρίκο μιας μακράς αλυσίδας. Βλέπουν την ανακοίνωση αποφάσεων, όπως εκφράζονται μέσα από διατάγματα και διαγγέλματα των κυβερνήσεων. Αυτό που δεν βλέπουν, σε αρκετές περιπτώσεις, είναι τις εσωτερικές διεργασίες των μηχανισμών αυτών.
Οι αποφάσεις αποτελούν την κατάληξη μιας αλυσιδωτής διεργασίας, που περιλαμβάνει τη λήψη πληροφοριών, την ανάλυσή τους στο πλαίσιο σεναρίων κινδύνου, προτάσεις για λήψη μέτρων στη βάση ιεράρχησης προτεραιοτήτων, την εξέταση των επιπτώσεων των εν δυνάμει μέτρων και τέλος τη λήψη των αποφάσεων.
Η βαρύτητα της σωστής επικοινωνίας
Η εμπιστοσύνη των πολιτών και η κινητοποίησή τους προς την κατεύθυνση της υλοποίησης των αποφάσεων εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από την αντίληψη του κοινού αναφορικά με το πού αποσκοπούν αυτές οι αποφάσεις, δηλαδή τον στόχο. Αν ο στόχος δεν είναι ξεκάθαρος και κατανοητός, τότε δημιουργείται αβεβαιότητα, η οποία οδηγεί στην ανησυχία, στον προβληματισμό και στον φόβο. Επομένως, βασική αρχή διαχείρισης μιας κρίσης πανδημίας είναι η διαφάνεια και η ακρίβεια στην επικοινωνία με το κοινό, ώστε να μπορούν όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη να έχουν διαρκή και επαρκή πληροφόρηση και εικόνα της υφιστάμενης κατάστασης, καθώς και μια όσο το δυνατόν καλύτερη υπό τις περιστάσεις εικόνα για τον επιθυμητό στόχο.
Το κρίσιμο σημείο
Σε κάθε διαχείριση μιας κατάστασης κρίσης, οποιασδήποτε μορφής, αλλά κυρίως σε μια κατάσταση πανδημίας όπως αυτή που ζούμε σήμερα, το κρίσιμο σημείο –όταν και εφόσον οι στόχοι καθοριστούν στη βάση προτεραιοτήτων– είναι ο σχεδιασμός της στρατηγικής που θα ακολουθηθεί, τόσο εν μέσω της κρίσης όσο και στη συνέχεια για διαχείριση και ανάκαμψη της διάδοχης κατάστασης. Η στρατηγική καθορίζεται στη βάση των πληροφοριών που λαμβάνουν και των αναλύσεων και εκτιμήσεων των κινδύνων που εκτελούν οι ομάδες που διαχειρίζονται την κρίση. Στη στρατηγική μπορεί να περιλαμβάνεται η μείωση του χρόνου διακοπής της ομαλότητας/κανονικότητας, ή ο περιορισμός πιθανότητας ή των επιπτώσεων από τη διακοπή αυτή κλπ. Για παράδειγμα, η στρατηγική του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας για τον κορωνοϊό, στη βάση των κινδύνων για τη δημόσια υγεία, εστιάζει στην καθυστέρηση της ταχείας εξάπλωσης με άκρως δραστικό περιορισμό των επαφών ώστε να κερδηθεί χρόνος (μέχρις ότου αναπτυχθεί το εμβόλιο).
Τα όρια αντοχών
Ταυτόχρονα, πρέπει να υπολογιστεί το χαμηλότερο επιτρεπτό όριο αντοχής στην παρούσα κατάσταση –διακοπή της κανονικότητας– χωρίς την οποιαδήποτε ανταπόκριση ή αποτυχία των μηχανισμών. Σύμφωνα με τον νόμο της ελαστικότητας ή νόμο του Hooke (Hooke’s law), η ελαστικότητα ενός υλικού ή συστήματος (το κράτος και οι υπηρεσίες του στην προκειμένη περίπτωση) είναι ανάλογη της εξωτερικής δύναμης που ασκείται σε αυτό (κρίση πανδημίας) και της απόστασης που αναγκάζεται να διανύσει (η χρονική διάρκεια της πανδημίας). Το ελατήριο μπορεί να επιστρέψει στην αρχική του κατάσταση ανάλογα με τον συντελεστή ελαστικότητας (ανθεκτικότητας) του. Από ένα σημείο και μετά, η παραμόρφωση είναι μόνιμη (σημείο χωρίς επιστροφή). Εκλαϊκευμένα, «πότε χάνεται το παιχνίδι». Για μια ίσης έντασης και χρονικής διάρκειας πανδημία, αυτό που διαφέρει για το κάθε κράτος είναι ο συντελεστής ανθεκτικότητάς του, που μεταφράζεται σε φυσικές υποδομές, ανθρώπινους πόρους, εργαλεία, εξοπλισμό και αναλώσιμα, οικονομικούς πόρους, πληροφορίες και συστήματα επικοινωνιών κλπ. που διαθέτει το κάθε κράτος.
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας έθεσε τους επί μέρους στρατηγικούς στόχους εξαρχής, δηλαδή: διατήρηση υψηλής δυναμικότητας των συστημάτων υγείας, αδιάκοπη προμήθεια ιατρικών προμηθειών, δοκιμές φαρμάκων για τον κορωνοϊό κλπ. Από κάθε στρατηγικό στόχο απορρέουν αντίστοιχες τακτικές ανταπόκρισης στην πανδημία που βλέπουμε να ακολουθεί η κάθε χώρα, όπως και η Κύπρος. H πιο γνωστή που εφαρμόζεται καθολικά είναι η εφαρμογή κοινωνικής απόστασης (social distancing) και το «μένουμε σπίτι». Άλλες τακτικές είναι η τηλεργασία (remote working) και η εξ αποστάσεως εκπαίδευση.
Το κεφάλαιο της παιδείας
Το τελευταίο παράδειγμα τακτικής, η εξ αποστάσεως εκπαίδευση, αποτέλεσε σημείο αναφοράς, καθώς ένα από τα άμεσα μέτρα που λήφθηκαν από την κυπριακή κυβέρνηση ήταν το κλείσιμο των σχολείων και των ακαδημαϊκών ιδρυμάτων. Είναι προφανές ότι, ενώ υπήρχαν σχέδια ανταπόκρισης σε άλλα σενάρια κρίσης, το Υπουργείο Παιδείας δεν διέθετε σχέδιο ανταπόκρισης σε πανδημία. Σαφώς δεν είναι οι στιγμές κατάλληλες για να καταγραφούν μαθήματα (θα υπάρχει χρόνος για αποτίμηση αργότερα). Το Υπουργείο Παιδείας, κάνοντας τους σχεδιασμούς του, ανακοίνωσε τη στρατηγική του κατεύθυνση, δηλαδή τη στήριξη, παιδαγωγικά, των παιδιών όσο θα μένουν σπίτι. Ανακοίνωσε ότι δεν θα ζημιωθούν τα παιδιά. Μελέτησε από την αρχή τις τακτικές που θα χρησιμοποιήσει και αναγνώρισε κινδύνους από την παρατεταμένη αποχή των μαθητών από την τάξη. Ξεκαθάρισε ότι θα γίνουν οι απαραίτητες προσαρμογές στο αναλυτικό πρόγραμμα ώστε να μπορέσει να συνεχιστεί η εκπαίδευση και διαπαιδαγώγηση εξ αποστάσεως. Τέλος, καθόρισε και τα εργαλεία που θα χρησιμοποιήσει, δηλαδή λογισμικά, πλατφόρμες, τρόπους καθοδήγησης και πρόσβασης των εκπαιδευτικών στα συστήματα και άλλα.
Την ίδια στιγμή, η Παγκύπρια Συνομοσπονδία Ομοσπονδιών Συνδέσμων Γονέων Δημοτικής Εκπαίδευσης απέστειλε στο Υπουργείο Παιδείας επιστολή, στην οποία τονίζονται τα προβλήματα που αναφύονται μέχρι στιγμής με την εξαγγελία του Υπουργείου Παιδείας για την εξ αποστάσεως εκπαίδευση. Ομολογουμένως, τα θέματα που θίγονται είναι πολύ σημαντικά, όπως για παράδειγμα η μη διάθεση εξοπλισμού (διαδίκτυο) από όλες τις οικογένειες, και στην αγωνία τους οι γονείς προσφέρουν εισηγήσεις για ασύγχρονη εκπαίδευση με υλικό στις ιστοσελίδες και άλλα, σημεία τα οποία το Υπουργείο αγγίζει ακροθιγώς μέσα στους σχεδιασμούς που ανακοίνωσε. Πρέπει όμως να καταγραφεί ότι το Υπουργείο Παιδείας καταβάλλει κάθε προσπάθεια ώστε να διασφαλιστούν τουλάχιστον τα ελάχιστα μέτρα για να συνεχιστεί η διαπαιδαγώγηση των παιδιών. Είναι πασιφανές ότι υπάρχουν πολλοί άγνωστοι παράγοντες και μεταβλητές (για παράδειγμα η χρονική διάρκεια της πανδημίας), για τα οποία μόνο υποθέσεις μπορούν να γίνουν επί του παρόντος.
Κάποιος που μπορεί να αναλύσει την κατάσταση που έχει δημιουργηθεί με διάθεση να επιλυθούν τα προβλήματα, θα πρέπει να βάλει τον κύριο διαχειριστή της έκτακτης κατάστασης, το Υπουργείο Παιδείας, και τα ενδιαφερόμενα μέρη –στην προκειμένη περίπτωση τους μαθητές, τους εκπαιδευτικούς και τους γονείς– από την αρχή στην ίδια ευθεία και αφετηρία, που δεν πρέπει να είναι άλλη από τη στρατηγική και τον αντικειμενικό στόχο για συνέχιση του εκπαιδευτικού συστήματος, κατά και μετά την πανδημία. Όσο πιο καλά εξηγηθούν αυτά στα ενδιαφερόμενα μέρη, τόσο πιο εύκολα οι όποιες τακτικές, πολιτικές, εργαλεία και μέθοδοι ενεργοποιηθούν, θα γίνουν αντιληπτές και αποδεκτές από όλους. Οπωσδήποτε, για μια ακόμα φορά, είναι εμφανής η ανάγκη αποτελεσματικής επικοινωνίας με όσους επηρεάζονται άμεσα ή έμμεσα. Για παράδειγμα, η συζήτηση αν θα πρέπει να υλοποιηθεί σύγχρονη ή ασύγχρονη εκπαίδευση έχει λανθασμένη αφετηρία, εφόσον συζητείται μια τακτική μέθοδος και όχι ο αντικειμενικός στόχος που επιδιώκεται με την επιλογή της συγκεκριμένης τακτικής. Το ίδιο ισχύει και για τα υπόλοιπα συστατικά της ανταπόκρισης των μηχανισμών του Υπουργείου Παιδείας, δηλαδή την υποδομή (ηλεκτρονικοί υπολογιστές, υποδομή νέφους), τα εργαλεία (ιστοσελίδες, πλατφόρμες), τους πόρους (διευθύνσεις σχολείων, εκπαιδευτικοί, σχολικές εφορείες), τις πληροφορίες (αναλυτικό πρόγραμμα, εκπαιδευτικό υλικό για εξ αποστάσεως μάθηση) κλπ.
Η στρατηγική κατεύθυνση της «Στήριξης παιδαγωγικά των παιδιών όσο θα μένουν σπίτι» ποιους επί μέρους στόχους επιδιώκει και ποιο θα είναι το χαμηλότερο επιτρεπτό/αποδεκτό όριο για κάθε στόχο (όριο ανθεκτικότητας); Για παράδειγμα, πόσο αναλυτικό πρόγραμμα είμαστε διατεθειμένοι να μην καλύψουμε ή σε ποιο χρονικό σημείο οι τελειόφοιτοι χάνουν την εξεταστική χρονιά (μετά από Χ μέρες η χρονιά χάνεται γιατί η ύλη δεν μπορεί να καλυφθεί επαρκώς κλπ.); Πόσο χρόνο ημερησίως, εβδομαδιαίως μπορεί ένας εξάχρονος μαθητής να παρακολουθήσει μπροστά από μια οθόνη; Όλη η προσπάθεια είναι να γίνουν οι απαραίτητες ενέργειες ώστε να λειτουργήσει το εκπαιδευτικό σύστημα ενόσω η πανδημία είναι σε εξέλιξη μέσα στα αποδεκτά όρια που θέτει το Υπουργείο που διαχειρίζεται την κατάσταση και να πετύχει τους στόχους της έκτακτης κατάστασης. Οτιδήποτε πάνω από τα ελάχιστα αποδεκτά όρια δίνει τη δυνατότητα σε όλους να συνεχίσουν και να προσαρμοστούν σε αυτή τη διάδοχη κατάσταση.
Δείκτες κινδύνου
Άλλη βασική αρχή διαχείρισης της πανδημίας είναι οι δείκτες κινδύνου που καθορίζονται για κάθε στρατηγικό στόχο και οι οποίοι τροφοδοτούν τη διεργασία λήψης αποφάσεων, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω. Η προσήλωση σε μια δυναμική προσέγγιση στη διακινδύνευση (risk-based approach) είναι κεφαλαιώδους σημασίας καθ’ όλη τη διαχείριση της κρίσης, καθώς, πέραν της δομημένης αντιμετώπισης αρνητικών επιπτώσεων, παρέχεται και η δυνατότητα εντοπισμού ευκαιριών για κατάκτηση πρακτικών θετικού προσήμου – όπως η χρήση των ηλεκτρονικών μέσων για μάθηση και σε κανονικές συνθήκες, όπως πολύ σωστά επισημαίνει το Υπουργείο Παιδείας. Επιπλέον, το Υπουργείο μπορεί να θέτει και παράπλευρους στρατηγικούς στόχους που συνδέονται με την αποστολή του αλλά αναφύονται περισσότερο με την κατάσταση της πανδημίας. Είναι μια ευκαιρία να διδαχθούν τα παιδιά την ευθύνη όλων στη διαχείριση της πανδημίας, όπως επίσης και το τι σημαίνει να είμαστε κοινωνικά υπεύθυνοι.
Τέλος, στην κατάσταση που βρισκόμαστε και ενόσω η ανθεκτικότητα των μηχανισμών ανάκαμψης του κράτους δοκιμάζεται, δεν είναι αυτοσκοπός η ψηλάφηση των θεωριών, αρχών, συστημάτων ή η κριτική για το ποια προσέγγιση στην κρίση είναι η καλύτερη. Το κράτος φανέρωσε δυνατά αντανακλαστικά, πήρε μέτρα από την αρχή και έδειξε την αποφασιστικότητα να τα κλιμακώσει εκεί που χρειάζεται. Σίγουρα χρειάζεται ρύθμιση και συντονισμός των μέτρων σε κάποιους τομείς. Τώρα επαφίεται στους πολίτες να αναλάβουν τον ρόλο και την ευθύνη που τους αναλογεί. Είναι χρέος όλων μας η πιστή εφαρμογή των αποφάσεων και η προσφορά όσων μπορούμε, για να διατηρηθούν οι μηχανισμοί ανταπόκρισης (της υγείας πρώτιστα) μέσα στα όρια της αντοχής τους, ώστε σύντομα όλοι μαζί να επανέλθουμε. Τότε, θα έχουμε τον χρόνο να δουλέψουμε επισταμένα και εποικοδομητικά και να καινοτομήσουμε, ώστε να αυξήσουμε αυτό τον συντελεστή ανθεκτικότητας.
*Ο Παντελής Αγγελίδης ασχολείται με το Risk Management and Resilience Planning