Επιμέλεια: Ναταλία Γεωργιάδου
Ο κόσμος διχάζεται για το πώς –και με ποια ένταση- πρέπει να ανταποκριθεί στην κλιματική αλλαγή. Την ίδια ώρα που μόνο μια μικρή μειοψηφία χωρών έχει δεσμευτεί να εφαρμόσει αυστηρές απαγορεύσεις για τα ορυκτά καύσιμα και να μειώσει τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, οι περισσότερες πράττουν ελάχιστα ή καθόλου. Το μεγάλο ερώτημα, λοιπόν, είναι εάν τα μονομερή μέτρα που εφαρμόζει η μειονότητα μπορούν να συμβάλουν στον μετριασμό της κλιματικής αλλαγής ή εάν χρειάζεται μια «παγκόσμια λέσχη» για το κλίμα με πραγματικά δεσμευτικούς περιορισμούς. Η κρίση της πανδημίας του κορωνοϊού δείχνει την πιθανή απάντηση. Η πανδημία, όπως αποδεικνύεται, χρησίμευσε ως ένα πραγματικό πείραμα για την αξιολόγηση των μηχανισμών των πολυμερών και μονομερών πολιτικών για το κλίμα.
Συμφωνία του Παρισιού: Μόνο το 35% δεσμεύτηκαν μείωση εκπομπών
Θεωρητικά, η συμφωνία του Παρισιού για το κλίμα του 2015 υιοθέτησε μια πολυμερή προσέγγιση. Αλλά μόνο 60 από τις 195 υπογράφουσες χώρες, που αντιπροσωπεύουν το 35% των παγκόσμιων εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα , δεσμεύτηκαν σε ποσοτικούς περιορισμούς εκπομπών. Η Κίνα και η Ινδία, οι πολυπληθέστερες χώρες του κόσμου, δεν δέχτηκαν μετρήσιμους περιορισμούς και ενώ οι Ηνωμένες Πολιτείες δεσμεύτηκαν σε περιορισμούς, η Γερουσία των ΗΠΑ δεν έχει ακόμη επικυρώσει τη συμφωνία.
Η τυπική άποψη σε εκείνες τις χώρες που δεσμεύτηκαν σε ποσοτικούς περιορισμούς είναι ότι μπορούν να μειώσουν τις παγκόσμιες εκπομπές CO2, περιορίζοντας τη ζήτηση ορυκτών καυσίμων εάν στραφούν στην Πράσινη Ενέργεια ή την Πυρηνική Ενέργεια. Η επίδραση στον περιορισμό των εκπομπών σε παγκόσμιο επίπεδο θα είναι μικρή, καθώς η κατανάλωσή τους είναι μικρή. Αλλά μια μικρή συνεισφορά είναι καλύτερη από το τίποτα, λέει το επιχείρημα, παρόμοια με την πραγματοποίηση μιας φιλανθρωπικής δωρεάς.
Το πρόβλημα της προσφοράς και της ζήτησης
Μια πιο προσεκτική ματιά αποκαλύπτει ένα σοβαρό πρόβλημα υπό αυτό το πρίσμα: παραμελεί τον ρόλο των αγορών για καύσιμα που διαπραγματεύονται διεθνώς όπως το πετρέλαιο, το φυσικό αέριο και ο λιθάνθρακας. Σκεφτείτε την αγορά πετρελαίου. Όταν η ζήτηση για πετρέλαιο στις πράσινες βιομηχανικές χώρες μειώνεται, το ίδιο θα μειωθεί και η παγκόσμια τιμή, επιτρέποντας στους καταναλωτές σε άλλες χώρες να αγοράσουν και να κάψουν περισσότερα από όσα θα έκαναν διαφορετικά. Συνεπώς, η μείωση της ζήτησης πετρελαίου από τις πράσινες χώρες μπορεί να αντισταθμιστεί τουλάχιστον εν μέρει από τις αγορές άλλων. Αυτό το πρόβλημα είναι ιδιαίτερα σημαντικό για την Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία αποφάσισε πρόσφατα να καταργήσει σταδιακά τη χρήση ορυκτών καυσίμων στα επιβατικά αυτοκίνητα έως το 2035 και για τη Γερμανία, η οποία ετοιμάζει νομοθεσία για την απαγόρευση της εφαρμογής θέρμανσης με πετρέλαιο σε ιδιωτικές κατοικίες ήδη από το 2024.
Το αν οι μονομερείς περιορισμοί ζήτησης για πετρέλαιο θα περιορίσουν την παγκόσμια χρήση ορυκτών καυσίμων και θα επιβραδύνουν τον ρυθμό της κλιματικής αλλαγής τελικά θα εξαρτηθεί από το πώς θα αντιδράσουν οι παγκόσμιοι προμηθευτές. Μόνο αν εξάγουν λιγότερα θα καταναλωθούν λιγότερα, γιατί κάθε κομμάτι ορυκτού καυσίμου που εξορύσσεται θα καίγεται κάπου. Ό,τι δεν έχει εξαχθεί δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί. Αυτή είναι η θεμελιώδης αλήθεια της κλιματικής πολιτικής. Σε αντίθεση με την αναδάσωση, που έχει αμελητέα αποτελέσματα, η δύναμη για τον μετριασμό της υπερθέρμανσης του πλανήτη ανήκει εξ ολοκλήρου στους ιδιοκτήτες των πόρων ορυκτών καυσίμων, συμπεριλαμβανομένων των κυβερνήσεων που ελέγχουν την περιοχή όπου βρίσκονται.
Δεν είναι σαφές, ωστόσο, πώς θα αντιδράσουν οι προμηθευτές πόρων όπως ο ΟΠΕΚ στα μονομερή μέτρα μείωσης της ζήτησης από τις πράσινες χώρες. Οι προμηθευτές μπορεί να πουλήσουν λιγότερο επειδή οι τοποθεσίες αποθήκευσης γίνονται ασύμφορες. Ενδέχεται να πουλήσουν το ίδιο ποσό με πριν, επειδή τα δικαιώματα εκμετάλλευσης ή το κόστος χρήσης περιθωριακών τοποθεσιών θα μειωνόταν ανάλογα με την αγοραία τιμή του καυσίμου. Ή μπορεί ακόμη και να πουλήσουν περισσότερα επειδή θέλουν να προβλέψουν περαιτέρω μειώσεις στη ζήτηση (το λεγόμενο πράσινο παράδοξο ) ή απλώς επειδή πρέπει να αντισταθμίσουν τις μειώσεις τιμών πουλώντας περισσότερα.
Στις δύο τελευταίες περιπτώσεις, ο περιορισμός της ζήτησης για ορυκτά καύσιμα σε ορισμένες χώρες θα μπορούσε να έχει την ακούσια συνέπεια της επιτάχυνσης της εξόρυξης και της κλιματικής αλλαγής. Οι χώρες που δεν συμμορφώνονται θα μπορούν να καταναλώνουν ό,τι δεν καταναλώνουν οι Πράσινες Χώρες, καθώς και όποιες επιπλέον ποσότητες εξάγουν οι χώρες προέλευσης. Δυστυχώς, η οικονομική έρευνα δεν προσφέρει σαφείς οδηγίες για το ποιο σενάριο είναι πιο πιθανό, επομένως πρέπει να βασιστούμε σε εμπειρική ανάλυση.
Εδώ, τα αποτελέσματα είναι εκπληκτικά ξεκάθαρα, τουλάχιστον όσον αφορά το αργό πετρέλαιο. Από το τέλος της δεύτερης πετρελαϊκής κρίσης το 1982 έως την έναρξη της κρίσης της COVID το 2020, η παγκόσμια εξόρυξη πετρελαίου ακολούθησε μια γραμμική, ελαφρώς ανοδική τάση με ελάχιστες διακυμάνσεις στους εξορυσσόμενους όγκους. Οι τιμές, από την άλλη πλευρά, ήταν εξαιρετικά ασταθείς και κυμαίνονταν από περίπου 10 έως 130 δολάρια το βαρέλι. Κάθε φορά που μια οικονομική ύφεση κάπου στον κόσμο μείωσε τη ζήτηση, οι καταναλωτές αλλού ανταποκρίθηκαν στην πτώση των τιμών αυξάνοντας αντίστοιχα τις αγορές τους. Ομοίως, όταν μια οικονομική έκρηξη κάπου ενίσχυε τη ζήτηση, οι καταναλωτές αλλού μείωσαν τις αγορές τους αρκετά για να αντισταθμίσουν την αύξηση της τιμής. Είτε έτσι είτε αλλιώς, οι προμηθευτές πετρελαίου στο σύνολο δεν ανταποκρίθηκαν σ’ αυτά τα πρότυπα. Αντίθετα, ακολούθησαν μια άκαμπτη στρατηγική προσφοράς, χωρίς να αφήνουν τον εαυτό τους να αποσπάται από τις διακυμάνσεις των τιμών.
Ο «κεραυνός» της πανδημίας και τα διδαχθέντα μαθήματα
Αυτό άλλαξε μόνο με την άφιξη της πανδημίας.
Τα lockdown και οι ταξιδιωτικοί περιορισμοί οδήγησαν σε σημαντική μείωση των δραστηριοτήτων, με αποτέλεσμα λιγότερα οχήματα στους δρόμους, μειωμένα αεροπορικά ταξίδια και χαμηλότερη κατανάλωση ορυκτών καυσίμων. Η βιομηχανική δραστηριότητα επίσης επιβραδύνθηκε ή σταμάτησε προσωρινά λόγω των οικονομικών επιπτώσεων, οδηγώντας σε μείωση της κατανάλωσης ενέργειας και των εκπομπών. Επιπλέον, υπήρξε μια αξιοσημείωτη αλλαγή στο ενεργειακό μείγμα, με αυξημένη χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας κατά τη διάρκεια της πανδημίας, συμβάλλοντας έτσι στη μείωση των εκπομπών.
Οι αλλαγές στην καθημερινότητα, όπως η εξ αποστάσεως εργασία που έγινε ο κανόνας, μείωσαν σημαντικά τις εκπομπές που σχετίζονται με τη μετακίνηση και με τα καθημερινά ταξίδια στους χώρους εργασίας. Αυτό όχι μόνο μείωσε τις εκπομπές από τις μεταφορές, αλλά υπογράμμισε επίσης τις δυνατότητες για μακροπρόθεσμες αλλαγές στην εργασιακή κουλτούρα που ενισχύουν τη βιωσιμότητα και μειώνουν τα αποτυπώματα άνθρακα.
Κατά τη διάρκεια της αρχικής παγκόσμιας αντίδρασης στην κρίση, οι τιμές του πετρελαίου μειώθηκαν, καθώς τα lockdown και τα μέτρα καραντίνας μείωσαν τη βιομηχανική παραγωγή. Για να αποτρέψει την ελεύθερη πτώση των τιμών, ο ΟΠΕΚ μείωσε την παραγωγή, η οποία έδωσε γρήγορα το επιθυμητό αποτέλεσμα: οι τιμές ανέκαμψαν αμέσως και μάλιστα ξεπέρασαν τα αρχικά τους επίπεδα. Στη συνέχεια, όταν εμφανίστηκε το τέλος της κρίσης, οι τιμές και η προσφορά ομαλοποιήθηκαν σταδιακά, επιστρέφοντας τελικά στη συνηθισμένη τους τάση.
Το μάθημα είναι απλό: όταν η ζήτηση ορυκτών καυσίμων μειώνεται μόνο σε ορισμένα μέρη του κόσμου, οι χώρες που κατέχουν πόρους δεν αντλούν λιγότερα, επειδή άλλα μέρη του κόσμου θα απορροφήσουν την προσφορά σε χαμηλότερες τιμές. Οι περιορισμοί της ζήτησης που υπόσχονται ορισμένες από τις βιομηχανικές χώρες του κόσμου στη συμφωνία του Παρισιού δεν έχουν καν την παραμικρή επίδραση στην κλιματική αλλαγή. Μόνο εάν όλες ή σχεδόν όλες οι χώρες που καταναλώνουν πετρέλαιο ενωθούν για να μειώσουν τη ζήτηση, μπορούν να αποκτήσουν μόχλευση έναντι του ΟΠΕΚ και άλλων ιδιοκτητών πόρων, αναγκάζοντάς τους να αφήσουν περισσότερο πετρέλαιο στο έδαφος, επιβραδύνοντας την υπερθέρμανση του πλανήτη.
Χωρίς παγκόσμια συνεργασία δεν υπάρχει αποτέλεσμα
Αυτά τα εμπειρικά ευρήματα σχετικά με το φυσικό πείραμα της πανδημίας του κορωνοϊού, που δημοσιεύθηκαν πέρυσι, ανατρέπουν πολλές μακροχρόνιες αρχές της παγκόσμιας κλιματικής πολιτικής. Για παράδειγμα, ελλείψει μιας παγκόσμιας λέσχης για το κλίμα, η επικείμενη απαγόρευση της Ε.Ε. για αυτοκίνητα με κινητήρες εσωτερικής καύσης θα είναι άχρηστη από την άποψη του κλίματος, επειδή τα καύσιμα που δεν καταναλώνονται πλέον θα καίγονται αλλού στον κόσμο. Στην πραγματικότητα, θα μπορούσε πραγματικά να αυξήσει τις παγκόσμιες εκπομπές CO2 αναγκάζοντας τους οδηγούς να αγοράζουν ηλεκτρικά αυτοκίνητα που θα βασίζονται στην ισχύ που παράγεται από την καύση περισσότερου εγχώριου λιγνίτη, ο οποίος διαφορετικά θα μπορούσε να είχε παραμείνει μέσα στο έδαφος.
Ομοίως, η σχεδιαζόμενη απαγόρευση της θέρμανσης με πετρέλαιο από τη Γερμανία θα αναγκάσει τους ιδιοκτήτες κατοικιών να χρησιμοποιούν ηλεκτρικές αντλίες θερμότητας, προκαλώντας έτσι περισσότερη καύση λιγνίτη χωρίς να μειώνεται η ποσότητα του πετρελαίου που εξάγεται και καίγεται παγκοσμίως.
Όσο απογοητευτικά και αν είναι αυτά τα ευρήματα, υπονοούν τουλάχιστον ότι οι καταναλωτικές χώρες δεν είναι εντελώς ανίσχυρες. Εάν συγκεντρωθούν αρκετοί αγοραστές, μπορούν να αναγκάσουν τους ιδιοκτήτες πόρων να αφήσουν πετρέλαιο στο έδαφος, μετριάζοντας έτσι την κλιματική αλλαγή.
Οι δυσκολίες επίτευξης αποτελεσματικού συντονισμού μέσω παγκόσμιων συμφωνιών δεν πρέπει να παραβλεφθούν, φυσικά, ιδιαίτερα εν όψει των αυξανόμενων γεωπολιτικών εντάσεων. Για παράδειγμα, δεν υπάρχει καμία ελπίδα ότι η Κίνα, απλώς από την αίσθηση της κλιματικής αλληλεγγύης, θα προσφέρει μετρήσιμους περιορισμούς στη ζήτηση για ορυκτά καύσιμα, όσο η κρίση στην Ταϊβάν παραμένει άλυτη. Η εσωτερίκευση της μεγαλύτερης αρνητικής εξωτερικότητας στην ανθρώπινη ιστορία, είναι αδύνατη καθώς απουσιάζει μια ειρηνική και σταθερή παγκόσμια τάξη.