Του Ξένιου Μεσαρίτη
Το κυπριακό Οικοσύστημα Καινοτομίας έχει ενορχηστρωθεί και αναμένεται τα επόμενα χρόνια να εξελιχτεί ένας από τους στυλοβάτες της κυπριακής οικονομίας. Η σημασία της Καινοτομίας στην ιστορική διαδρομή, η συσχέτισή της με την οικονομική μεγέθυνση, τι δείχνουν τα στατιστικά από το 1991 στην Κύπρο, η σημασία του «μεσημεριανού» με τους εμπλεκόμενους και τι λένε στο περιοδικό Economy Today νέοι επιστήμονες που εργάζονται στον κλάδο.
Ο Τομέας της Έρευνας και Καινοτομίας είναι ραμμένος και κομμένος στα μέτρα της Κύπρου, ώστε να καταστεί ένας από τους τομείς που θα στηρίξουν τα επόμενα χρόνια την κυπριακή οικονομία. Κομμένος και ραμμένος, εννοώντας ότι η Καινοτομία δεν προϋποθέτει την ύπαρξη αποθεμάτων πρώτων υλών, ούτε μεγάλων εκτάσεων γης αλλά προϋποθέτει εξειδικευμένες γνώσεις και εγκαθίδρυση κουλτούρας, κάτι το οποίο καθιστά εφικτό το εγχείρημα. Το γεγονός ότι η Κύπρος φιγουράρει ανάμεσα στους «Δυνατούς Καινοτόμους» της Ευρώπης, πραγματοποιώντας το μεγαλύτερο άλμα στην Καινοτομία από όλες της χώρες της Ευρώπης, δείχνει ότι οι προσπάθειες των τελευταίων χρόνων αποδίδουν καρπούς. Ο κρατικός συντονισμός, τα φορολογικά κίνητρα και η αύξηση των επιχειρήσεων που εμπίπτουν στο πλαίσιο του R&D ανοίγουν τον δρόμο για περαιτέρω βήματα προς τα εμπρός που μπορούν να ενισχύσουν το «οικοσύστημα της Καινοτομίας» στο νησί.
Από την εφεύρεση του τροχού μέχρι σήμερα και η σχέση της κότας με το αβγό
Η Έρευνα και η Καινοτομία είχαν τεράστιο αντίκτυπο στην οικονομική ανάπτυξη των γεωγραφικών περιοχών που άνθησαν καθ’ όλη την ιστορική διαδρομή του πλανήτη, από την εφεύρεση του τροχού, στην ηλεκτρική ενέργεια μέχρι τη σημερινή εξέλιξη της τεχνητής νοημοσύνης. Οι επενδύσεις στην Καινοτομία αποτελούν μια αέναη διαδικασία, η οποία έρχεται συνεχώς να εξυπηρετήσει βασικές ανάγκες, που συνεχώς δημιουργούνται με στόχο τη μετάβαση της ανθρωπότητας στο επόμενο σκαλοπάτι. Για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια των βιομηχανικών επαναστάσεων του 18ου και του 19ου αιώνα, τεχνολογίες όπως η ατμοηλεκτρική ενέργεια και η ηλεκτρική ενέργεια μετέτρεψαν χώρες όπως το Ηνωμένο Βασίλειο και τις ΗΠΑ από αγροτικές οικονομίες σε βιομηχανικές μονάδες παραγωγής ενέργειας, αλλάζοντας ριζικά το βιοτικό επίπεδο των ανθρώπων κατά τη διαδικασία. Το μηχανοκίνητο αυτοκίνητο, τα αντιβιοτικά και η αεροπορία είχαν παρόμοια μεγάλα αποτελέσματα τον 20ό αιώνα, αλλάζοντας τον τρόπο που εργαζόμασταν και συμβάλλοντας στην τόνωση ισχυρών ρυθμών οικονομικής ανάπτυξης σε όλο τον αναπτυγμένο κόσμο. Σήμερα η πρόκληση έχει εξελιχτεί και το μεγάλο στοίχημα είναι πώς μπορεί να βελτιωθεί το βιοτικό επίπεδο περαιτέρω, χωρίς να αποτελεί απειλή για τη βιωσιμότητα του πλανήτη με τις ελπίδες να εναποθέτονται στην Έρευνα και Καινοτομία, ώστε να καταστεί δυνατή η μετάβαση στην πράσινη παραγωγή ενέργειας. Μετά από δύο και πλέον χρόνια πανδημίας και πάλι ο κόσμος άλλαξε, με την Καινοτομία να καλείται να δώσει τις απαντήσεις για τα επόμενα σκαλοπάτια της ανθρωπότητας.
Η σχέση της κότας με το αβγό
Ιδίως μετά την πανδημία και εν μέσω ενεργειακής κρίσης αυξάνεται ο ανταγωνισμός μεταξύ των χωρών, ενώ η ανάγκη να δοθεί προτεραιότητα στην Έρευνα και Καινοτομία δεν ήταν ποτέ πιο έντονη. Οι περισσότεροι συμφωνούν ότι η σύνδεση μεταξύ Καινοτομίας και Οικονομικής Ανάπτυξης είναι αδιαμφισβήτητη, ενώ γενικότερα και σύμφωνα με τη βιβλιογραφία είναι αρκετά περίπλοκο να πειστούν οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής για τη σημασία του τομέα. Αυτό εξηγείται διότι υπάρχει το ακανθώδες ζήτημα της αιτιότητας. Δηλαδή, η Καινοτομία επιτρέπει την Ανάπτυξη, αλλά η Ανάπτυξη είναι επίσης απαραίτητη για τις επενδύσεις και τη ζήτηση, που οδηγούν στην Καινοτομία, δημιουργώντας τον συσχετισμό μεταξύ της κότας και του αβγού. Στην Κύπρο, τουλάχιστον τα τελευταία χρόνια, φαίνεται ότι υπάρχει ο θετικός συσχετισμός της Καινοτομίας στην οικονομική μεγέθυνση, κάτι το οποίο αποδεικνύουν οι επιδόσεις, αλλά και ο σχεδιασμός του Οικοσυστήματος που ακολουθεί παρακάτω.
Από τα €8 εκατομμύρια στο R&D το 1991 στα €184 εκατομμύρια του σήμερα
Τα στοιχεία της Στατιστικής Υπηρεσίας για την Έρευνα και Ανάπτυξη στην Κύπρο, δείχνουν ότι το 1991 η Κύπρος επένδυσε 8.261 εκατομμύρια ευρώ σε ερευνητικές δαπάνες, ποσοστό που αντιστοιχούσε στο 0,18% του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος. Το 2020 το αντίστοιχο ποσό έφτασε στα 184.764 εκατομμύρια ευρώ, φτάνοντας το 0,85% του κυπριακού ΑΕΠ και καταγράφοντας αύξηση σε ποσοστά του ΑΕΠ της τάξης του 472%. Εξίσου σημαντικό είναι το γεγονός ότι ενώ τα πρωτεία στις ερευνητικές δαπάνες το 1991 είχε ο δημόσιος τομέας, με συμμετοχή 6.838 εκατομμυρίων, κάτι που αντιστοιχούσε στο 82,7% των συνολικών ερευνητικών δαπανών, το ποσοστό της κρατικής συμμετοχής το 2020 αφορά μόνο το 6,1% των συνολικών ερευνητικών δαπανών στην Κύπρο. Σχεδόν οι μισές δαπάνες πλέον σε ζητήματα Έρευνας και Καινοτομίας προέρχονται από τις Επιχειρήσεις, το ένα τρίτο από την Τριτοβάθμια Εκπαίδευση και το υπόλοιπο (εκτός από το Δημόσιο) προέρχεται από τον Ιδιωτικό Τομέα μη Κερδοσκοπικού Χαρακτήρα.
Η Κύπρος στους Strong Innovators της Ευρώπης
Όπως αναφέρθηκε εισαγωγικά, η χώρα μας πλέον κατατάσσεται στην κατηγορία των Δυνατών Καινοτόμων (Strong Innovators) σύμφωνα με την ετήσια έκθεση European Innovation Scoreboard 2022 της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Η Κύπρος, ενώ καταλαμβάνει τη 10η θέση στη συνολική κατάταξη, έχει βελτιώσει την επίδοσή της κατά 38% από το 2015 μέχρι και φέτος, ποσοστό που αντικατοπτρίζει τη μεγαλύτερη βελτίωση σε όλη την Ευρώπη και το οποίο ανέρχεται πολύ πιο πάνω από τον μέσο όρο βελτίωσης (10%) των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός, πως η Κύπρος αποτελεί ένα από τα δύο μόλις κράτη μέλη τα οποία έχουν μεταπηδήσει σε πιο πάνω κατηγορία (από την κατηγορία «Moderate Innovators»), ενώ είναι το μόνο κράτος μέλος από τα Ε.Ε.13 (τα «νέα κράτη μέλη» που εισχώρησαν στην Ε.Ε. μετά το 2004) που καταγράφει επιδόσεις πάνω από τον μέσο όρο της Ε.Ε..
Το European Innovation Scoreboard αποτυπώνει και παρέχει μία συγκριτική ανάλυση των επιδόσεων των κρατών μελών της Ε.Ε. στο πεδίο της Καινοτομίας και προσμετρά συνολικά 32 δείκτες μέτρησης που εμπίπτουν σε τέσσερις ενότητες: 1. Συνθήκες Πλαισίου, 2. Επενδύσεις, 3. Δραστηριότητες Καινοτομίας, 4. Αντίκτυπος. Η Κύπρος καταγράφει υψηλές αποδόσεις στους δείκτες «Συνδημοσιεύσεις Δημόσιου και Ιδιωτικού Τομέα», «Καινοτόμες ΜΜΕ που Συνεργάζονται με Άλλους», «Διεθνείς Επιστημονικές Συνδημοσιεύσεις», «Πληθυσμός με Τριτοβάθμια Εκπαίδευση» και «Εφαρμογές Εμπορικών Σημάτων», ενώ θεωρείται ηγέτιδα χώρα για τη διάσταση «Συνδέσεις» της Ενότητας, που χαρακτηρίζεται ως «Δραστηριότητες Καινοτομίας», καταγράφοντας την υψηλότερη απόδοση με 77% αύξηση από το 2015 έναντι του 35% που αποτελεί τον μέσο όρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Το Οικοσύστημα της Καινοτομίας στην Κύπρο και η χαρτογράφηση
Το κυπριακό Οικοσύστημα Καινοτομίας, πέραν των όσων δείχνουν οι αριθμοί, φαίνεται ότι αποφέρει καρπούς και είναι εμφανές στην ολότητα της κοινωνίας. Τα νέα προϊόντα που λανσάρονται συνεχώς από νεοφυείς επιχειρήσεις, αλλά και οι πάλαι πότε νεοφυείς επιχειρήσεις που εδραιώνονται στην αγορά και αναπτύσσονται περαιτέρω, καθιστώντας τα προϊόντα τους ικανά να ανταποκριθούν στις παγκόσμιες ανάγκες, δείχνουν ότι πλέον το νερό έχει μπει στο αυλάκι. Σ’ αυτό συνέτεινε σαφέστατα και η πολιτική του κράτους, του οποίου ο ρόλος ήταν καταλυτικός στην ενορχήστρωση της προσπάθειας εδραίωσης του Οικοσυστήματος Καινοτομίας. Χαρτογραφώντας το Οικοσύστημα και αρχίζοντας από την κυβερνητική παρέμβαση τονίζονται οι τρεις θεσμοί και δη του Υφυπουργείου Έρευνας, Καινοτομίας και Ψηφιακής Πολιτικής, του Εθνικού Συμβουλίου Έρευνας και Καινοτομίας και ο Επικεφαλής Επιστήμονας με το ΙδΕΚ, οι οποίοι διαμορφώνουν την πολιτική του Οικοσυστήματος, ενώ διοχετεύουν και ένα σεβαστό κομμάτι της συνολικής χρηματοδότησής του. Στη συνέχεια ακολουθούν οι βασικοί αποδέκτες της πολιτικής, πρώτα με τα κέντρα παραγωγής γνώσης: Πανεπιστήμια, Ερευνητικά Κέντρα, Κέντρα Αριστείας και τα Κέντρα Έρευνας και Καινοτομίας των Επιχειρήσεων. Στη συνέχεια όσοι αξιοποιούν τη γνώση και δη οι Επιχειρήσεις και η ευρύτερη αγορά, οι Επιχειρηματικοί Σύνδεσμοι και Κοινωνικές Ομάδες αλλά και ο Δημόσιος Τομέας. Σχετικά με τη χρηματοδότηση βασικός είναι ο ρόλος των business angels και άλλων ιδιωτών χρηματοδοτών, των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων και λοιπών επιχειρηματικών κεφαλαίων. Εν τέλει το Οικοσύστημα δεν θα μπορούσε να λειτουργήσει χωρίς τη βοήθεια των εκκολαπτηρίων και των accelerators, αλλά και των Φορέων και Οργανισμών που στηρίζουν το Οικοσύστημα είτε συμβουλευτικά είτε με άλλους τρόπους.
Η σημασία του μεσημεριανού και οι προοπτικές
Πέραν των όσων υπογραμμίσαμε πιο πάνω, που δείχνουν ότι έχουν γίνει πολλά στον Τομέα της Έρευνας και Καινοτομίας, στην Κύπρο φαίνεται ότι οι προοπτικές που υπάρχουν είναι ακόμη μεγαλύτερες. Δηλαδή, παρά το ότι καταγράφηκε αύξηση της τάξης του 38% στις επιδόσεις της Κύπρου στην Καινοτομία από το 2015, δεν παραγράφεται το γεγονός ότι βρισκόμαστε στις τελευταίες θέσεις της ευρωπαϊκής κατάταξης στις επενδύσεις σε Έρευνα και Ανάπτυξη, δηλαδή στο 0,85% του ΑΕΠ, ενώ ο ευρωπαϊκός μέσος όρος είναι στο 2,32%. Ως εκ τούτου, υπάρχουν ακόμη βήματα τα οποία οφείλουν να γίνουν και η αλήθεια είναι πως κινούμαστε σε αυτήν την κατεύθυνση. Λαμβάνοντας υπόψη ότι η συνεργασία μεταξύ των διάφορων «παικτών» που διαμορφώνουν το Οικοσύστημα Καινοτομίας, πέραν των θεσμοθετήσεων που είδαμε πιο πάνω, δεν πρέπει να είναι μόνο επίσημη αλλά και καθημερινή. Άκρως αντιπροσωπευτική είναι η φράση που είπε ο πρώην πρωθυπουργός του Ισραήλ, Ναφτάλι Μπένετ, για το ολοένα και ανερχόμενο Οικοσύστημα Τεχνολογίας τού ούτως καλούμενου startup έθνους «Είναι αυτό που αποκαλώ η δύναμη του μεσημεριανού», σημειώνοντας χαρακτηριστικά «όταν βάζεις ένα λοχαγό του στρατού, έναν καθηγητή πανεπιστημίου, ένα νέο επιχειρηματία και έναν επενδυτή καθημερινά στο ίδιο τραπέζι, κάτι καλό θα γίνει». Προς αυτή την κατεύθυνση είναι η εφαρμογή του πλάνου για μετατροπή του χώρου της Κρατικής Έκθεσης σε Ζώνη Καινοτομίας και Επιχειρηματικότητας, που αναλύεται ακολούθως τόσο από το Υπουργείο Οικονομικών όσο και από τον επικεφαλής επιστήμονα δρα Νικόλα Μαστρογιαννόπουλο. Σημειώνουμε ότι, ιστορικά η Καινοτομία έχει αναπτυχθεί σε κράτη όταν οι επιχειρήσεις, η ακαδημαϊκή κοινότητα και η κυβέρνηση συνεργάζονται στενά για να μετατρέψουν τις νέες ιδέες σε κερδοφόρες επιχειρήσεις με τα πιο απτά παραδείγματα Οικοσυστημάτων να είναι η Silicon Valley, η Ουάσινγκτον, ευρωπαϊκά Οικοσυστήματα και το Ισραήλ.
Οι νέοι «ροκ σταρ» της κυπριακής κοινωνίας;
Καταλυτικό ρόλο στο Oικοσύστημα Tεχνολογίας παίζει η επάνδρωσή του με εξειδικευμένο προσωπικό και ιδιαίτερα με νέους, οι οποίοι έχουν όραμα αλλά και τα εφόδια για να μετατρέψουν μία ιδέα σε προϊόν ή να καινοτομήσουν βρίσκοντας λύσεις σε προβλήματα. Ως εκ τούτου, εξίσου σημαντικό με τις δομές και το πλάνο είναι να εδραιωθεί στην κοινωνία μία κουλτούρα της Καινοτομίας συνάμα με την επιχειρηματικότητα, ώστε οι καινοτόμοι επιστήμονες και επιχειρηματίες να θεωρηθούν οι νέοι «ροκ σταρ» και δη να αποτελούν πρότυπα για τους υπόλοιπους.
Ο γενικός κανόνας επιτυχίας δεν είναι η «επιτυχία σε μια νύχτα»
Μιλώντας στο Economy Today ο Μωυσής Μωυσέως, Operations Manager του εκκολαπτηρίου Gravity Ventures, ανέφερε ότι «δεν θα θεωρούσα την Καινοτομία ως ‘’κλάδο’’ αλλά περισσότερο σαν μια οριζόντια καταλυτική διαδικασία για κάθε κλάδο, που σύμφωνα με τον ορισμό της εννοείται ως μια νέα ή/και πρωτοποριακή ιδέα ή/και μέθοδος υλοποίησης με πολλαπλά οφέλη τόσο σε τεχνολογικό, κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο. Ουσιαστικά αυτό είναι σημαντικό γιατί ο καθένας μπορεί να ασχοληθεί με τον κλάδο που επιθυμεί, ενώ παράλληλα προσπαθεί μέσω καινοτόμων λύσεων και διαδικασιών να βελτιστοποιήσει υφιστάμενα προβλήματα και καταστάσεις. Σημειώνει ότι «όσο ευρύς και γενικός ακούγεται ο όρος ‘’Καινοτομία’’ άλλο τόσο είναι και το εύρος της εφαρμογής του όρου».
Τονίζει ότι πρέπει να θεωρούμαστε τυχεροί που ζούμε σε μια εποχή που συγκριτικά μας δίδεται εύκολη και φτηνή πρόσβαση στην πληροφορία και στα τεχνολογικά μέσα και εναπόκειται στη δική μας βούληση, κίνητρο και θέληση να δημιουργήσουμε «αξία» μέσα από αυτά. Οι σημερινοί νέοι επιστήμονες είναι ίσως η πρώτη γενιά στο νησί μας που έχει την «ευχέρεια» ή αν θέλετε «επιλογή» να εκμεταλλευτεί τη συγκυρία αυτή, με την προϋπόθεση ότι έχει την όρεξη και τη διάθεση να δημιουργήσει. Υπάρχουν στις μέρες μας περισσότερα κίνητρα, περισσότερα προγράμματα χρηματοδότησης, περισσότερα πρόγραμμα επιχειρηματικής και ερευνητικής καθοδήγησης από ειδικούς, καθώς και περισσότερες επενδυτικές ευκαιρίες αλλά και συνδεσιμότητα με όλα τα Οικοσυστήματα του εξωτερικού. Επειδή για όλα υπάρχει ένα κόστος και ένα αντίτιμο, η ενασχόληση με την Καινοτομία και τη δημιουργία αξίας που φέρνει η δημιουργία μιας νεοφυούς επιχείρησης συνοδεύεται και με υψηλό ρίσκο αποτυχίας, συνεχή προσπάθεια εξεύρεσης λύσεων, επένδυσης και φυσικά αρκετή υπομονή – που δυστυχώς η δική μας γενιά δεν χαρακτηρίζεται από αυτήν. Ο Μωυσής Μωυσέως τονίζει ότι ο γενικός κανόνας επιτυχίας δεν είναι η επιτυχία από τη μια μέρα στην άλλη ή όπως το λένε αγγλιστί η «overnight success», αλλά η συνεχής προσπάθεια και η συνειδητή προσήλωση στην επίλυση του στόχου που έχει θέσει η καινοτόμα μας επιχείρηση. Η γρήγορη και σίγουρη επιτυχία δεν έχουν θέση στο ταξίδι αυτό.
Νέοι του χώρου αναγκάζονται να ακολουθήσουν διαφορετική σταδιοδρομία
Ο Δημήτρης Φωτίου Συνιδρυτής και Product Strategist της Simlead ανέφερε στο Economy Today ότι υπάρχουν πάρα πολύ καταξιωμένοι νέοι επιστήμονες, οι οποίοι λόγω της μικρής ζήτησης και των μειωμένων ευκαιριών στον τοπικό κλάδο καινοτομίας, αναγκάζονται να ακολουθήσουν διαφορετική επαγγελματική σταδιοδρομία. Αν και μόλις αποφοιτήσουν από τα πανεπιστήμια έχουν τη θέληση για την δημιουργία και ανάπτυξη καινοτόμων λύσεων σε διαφορετικούς τομείς, εντούτοις, λόγω των δύσβατων προοπτικών του κλάδου, τέτοιες ενέργειες συνήθως δεν υλοποιούνται.
Προτείνει για να ενισχυθεί το Oικοσύστημα με νέους επιστήμονες και ερευνητές, ερευνητικοί φορείς και μικρομεσαίες επιχειρήσεις να επενδύσουν περισσότερο σε ανθρώπινο δυναμικό. Το μεγαλύτερο περιουσιακό στοιχείο για ένα οργανισμό είναι πάντα η ομάδα που το αποτελεί. Μία καλή ομάδα μπορεί να μετατρέψει ολοκληρωτικά ένα οργανισμό και να τον οδηγήσει προς την επιτυχία και συνάμα προς την επίτευξη του στόχου του.
Μιλώντας στο Economy Today στέλνει και ένα μήνυμα προς τους μαθητές και τους φοιτητές τονίζοντας τους ότι πρέπει «να γνωρίζουν πάρα πολύ καλά το αντικείμενο τους με το οποίο θα ήθελαν να ασχοληθούν και να προσπαθούν συνεχώς για την επίτευξη των στόχων τους». Σημείωσε ότι πρέπει να επενδύσουν στην σκληρή δουλειά, στο πάθος τους και στην επιμονή τους, έτσι ώστε να επέλθει μετέπειτα η επαγγελματική επιτυχία τους.
«Οι νέοι δεν τυγχάνουν σωστής ενημέρωσης»
Η Δρ. Κατερίνα Λοϊζου μετά από 12 χρόνια στο Ηνωμένο Βασίλειο και έχοντας ολοκληρώσει το διδακτορικό της ως Χημικός Μηχανικός στο Νότιγχαμ και το μεταδιδακτορικό της στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου (University College of London) επέστρεψε στην Κύπρο και εργάζεται στην AmaDema Advances Materials Design & Manufacturing Ltd ως Μηχανικός Έρευνας και Ανάπτυξης.
Σημειώνει ότι, συνειδητοποίησε με την επιστροφή της στο νησί πως οι νέοι δεν τυγχάνουν σωστής ενημέρωσης για τις ικανότητες τής Κυπριακής Βιομηχανίας στον Κλάδο Καινοτομίας, με αποτέλεσμα να μην έχουν έκθεση στις προοπτικές ενασχόλησής τους. Τονίζει ότι μια πιο στοχευμένη ενημέρωση σε όλες της βαθμίδες της εκπαίδευσης θα αποτελούσε ένα πρώτο βήμα, ούτως ώστε περισσότεροι νέοι να εμπλακούν με την Καινοτομία, ενώ αυτό θα είχε ως συνεπακόλουθο να δημιουργηθούν νέα πρότζεκτ και εν τέλει νέες θέσεις εργασίας στο οικοσύστημα. Τονίζει, μιλώντας στο Economy Today, ότι η Έρευνα και η Καινοτομία αποτελεί σημαντικό αρωγό για τη βελτίωση της ζωής μας, οπότε χρειαζόμαστε τις καινούριες γενιές γεμάτες όρεξη και νέες ιδέες να εμπλακούν και να εξελίξουν τους τομείς αυτούς.
Ο Γιάννης Χατζηευθυβούλου, που εργάζεται στην GLab Project 3D, αναφέρει στο Economy Today ότι ο κλάδος είναι αρκετά ανταγωνιστικός και οι θέσεις εργασίας είναι προς το παρόν περιορισμένες. Συμφωνεί ότι η ενημέρωση προς τους νέους που προσπαθούν να επιλέξουν σπουδές ή επαγγελματικό προσανατολισμό υστερεί, κάτι που αν αλλάξει μπορεί να οδηγήσει σε αναβάθμιση του τομέα και ενίσχυση του Οικοσυστήματος. Καλεί τους μαθητές και τους φοιτητές που κάνουν ακόμη τα πρώτα τους βήματα να πειραματίζονται με καινοτόμες ιδέες και να μη φοβούνται να τις δοκιμάσουν.
